تفسیر مسائل اجتماعیتفسیر اجتماعی: عبارت است از گرایش های تفسیری اجتهادی معاصر با اهتمام مفسر به طرح مسائل اجتماعی قرآن می‌باشد. فهرست مندرجات۲ - شیوه نگارش تفسیر اجتماعی ۳ - تفسیر قرآن آمیخته با مسائل اجتماعی ۴ - تفسیر اجتماعی ویژه تفاسیر معاصر ۵ - ویژگی ها و اهداف تفسیر اجتماعی ۵.۱ - نداشتن مشخصات تقلیدی خشک و مسائل دور از حقیقت قرآن ۵.۲ - ایجاد هماهنگی میان قرآن و نظریه های صحیح علمی ۵.۳ - بیان سنن و نظام های اجتماعی نهفته در قرآن ۵.۴ - رابطه تنگاتنگ با تفسیر ادبی ۶ - زمینه های پیدایش تفسیر اجتماعی ۶.۱ - مشاهده نارسایی ها ۶.۲ - اندیشه حرکت در پرتو هدایت قرآنی ۷ - تدوین و گسترش سبک تفسیر اجتماعی ۷.۱ - آغازگر مکتب نوپدید تفسیر اجتماعی قرآن ۷.۲ - دیدگاه رشیدرضا درباره تفسیر اجتماعی ۷.۳ - مورد توجه قرار گرفتن مفسران قرآن ۷.۴ - افراد شاخص صاحب سبک تفسیر اجتماعی ۷.۵ - دیدگاه سید قطب درباره به درت رسیدن اسلام ۷.۶ - تشابه تفسیر سید قطب با تفسیر پرتوی از قرآن ۷.۷ - ویژه گی های اختصاصی تفسیر المیزان ۷.۸ - المیزان از نخستین تفاسیر با رویکرد معارف اجتماعی قرآن ۸ - عوامل مهم زمینه ساز شکل گیری تفسیر اجتماعی ۸.۱ - استشهاد به آیات قرآن برای مقابله با استعمار غربی ۸.۲ - واجب بودن جهاد برای حفظ اسلام ۸.۳ - عدم انحصار جهاد در جهاد دفاعی ۸.۴ - توجه به اقتضائات زمانی و مکانی ۸.۵ - لزوم پرداختن به مسائل اقتصادی ۸.۶ - موضع اسلام درباره ملکیت خصوصی ۸.۷ - توجه آیت الله طالقانی در تفسیر به مسائل اقتصادی ۸.۸ - توجه تفاسیر اجتماعی به مسائل فرهنگی ۸.۹ - واجب بودن توجه به علوم طبیعی ۸.۱۰ - آزادی وجنبه های مختلف آن در تفاسیر اجتماعی ۸.۱۱ - متفاوت بودن آزادی در اسلام و غرب ۹ - آثار تفسیر اجتماعی ۹.۱ - رویارویی با مغلطه ها ۱۰ - پانویس ۱۱ - منبع ۱ - تفسیر اجتماعی گرایشی از تفسیر اجتهادیتفسیر اجتماعی گرایشی در تفسیر [۱]
روش‌ها و گرایش های تفسیری قرآن، محمد علی رضایی، ج۱، ص۳۴۲، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، ۱۳۸۲ ش.
[۲]
روش‌ها و گرایش های تفسیری قرآن، محمد علی رضایی، ج۱، ص۴۴۵ - ۴۴۷.، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، ۱۳۸۲ ش.
دوره معاصر و از شاخه های تفسیر اجتهادی است [۳]
دانشنامه سیاسی، داریوش آشوری، ج۱، ص۶۵۰، مروارید، ۱۳۷۳ ش.
[۴]
روش‌ها و گرایش های تفسیری قرآن، محمد علی رضایی، ج۱، ص۲۷۹.، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، ۱۳۸۲ ش.
که با اقبال گسترده مفسران معاصر روبه رو شده است، به طوری که کم‌تر تفسیری در دوران معاصر از این گرایش تهی است. ۲ - شیوه نگارش تفسیر اجتماعیدر این گرایش مفسر به طرح گسترده و عمیق مباحث اجتماعی قرآن اهتمام نشان داده، می کوشد به همه آیات قرآن از زاویه طرح و حل مسائل و مشکلات اجتماعی جوامع بشری و به‌طور خاص جامعه مسلمانان بنگرد و به تفسیر بپردازد؛همچنين سعى دارد با تطبيق آموزه هاى قرآن کریم بر مسائل اجتماعى، مشكلات و مسائل اجتماعى را بر قرآن عرضه كرده، با جست و جوى راه حل ها و درمان آن ها، جامعه اسلامی را به سمت تحول و پيشرفت سوق دهد. ۳ - تفسیر قرآن آمیخته با مسائل اجتماعیبه سبب اهتمام قرآن کریم در پاسخگویی به نیازهای اجتماعی انسان و تنظیم روابط اجتماعی آحاد مردم، هیچ تفسیر قرآنی از طرح مسائل اجتماعی عاری نیست؛ ۴ - تفسیر اجتماعی ویژه تفاسیر معاصراما گرایش اجتماعی در تفسیر آیات، ویژه تفاسیر معاصر است، زیرا طرح گسترده مباحث مختلف به ویژه مسائل کلامی، فقهی، ادبی و تاریخی در تفاسیر کهن موجب شده ابعاد اجتماعی تفسیر در آن ها چنان ضعیف و کم رنگ شوند که به چشم نیایند؛ اما در تفاسیر اجتماعی معاصر مفسر می‌کوشد نگاه اصلی خود را به مباحث اجتماعی قرآن معطوف داشته، با خودداری از طرح مباحث غیر لازم و مسکوت گذاشتن مسائلی که قرآن کریم آن ها را به تفصیل بیان نکرده است، سایر مباحث تفسیری از جمله مسائل کلامی، فقهی، تاریخی و ادبی را در حد امکان در خدمت مباحث اجتماعی قرآن درآورد. ۵ - ویژگی ها و اهداف تفسیر اجتماعیبرخی محققان این امور را از ویژگی های تفسیر اجتماعی برشمرده اند: ۵.۱ - نداشتن مشخصات تقلیدی خشک و مسائل دور از حقیقت قرآننداشتن مشخصات تقلیدی خشک و مسائل دور از روح و حقیقت قرآن، نگرش به قرآن فارغ از تأثرات مذهبی و دوری از تحمیل گرایش های مذهبی به آیات قرآن، داشتن دیدی نقادانه به روایات اسرائیلی ، پرهیز از روایات تفسیری ضعیف و جعلی، وارد نشدن به محدوده اموری که قرآن آن ها را مبهم گذاشته است از جمله حروف مقطعه ، بعضی از الفاظ مبهم قرآنی و امور غیبی ای که جز با روایت صحیح تفسیرپذیر نیستند، نپرداختن به جزئیات مسائل برزخ و قیامت ، دوری از به کار بردن اصطلاحات علوم و فنون و فلسفه و کلام جز در حد نیاز و ضرورت، تقریب قرآن به فهم همگان و نیز برخورداری از سبک و زبانی جذاب که خواننده را به خواندن و پیگیری آن ترغیب می‌کند [۵]
التفسیر والمفسرون، معرفت، ج۲، ص۴۵۱ - ۴۵۲، مشهد، الجامعة الرضویة، ۱۴۱۸ ق.
۵.۲ - ایجاد هماهنگی میان قرآن و نظریه های صحیح علمیهمچنین در مکتب تفسیر اجتماعی مفسر می‌کوشد میان قرآن و نظریه های صحیح و ثابت علمی هماهنگی ایجاد کند یا دست کم عدم تعارض میان قرآن و قضایای علمی را ثابت کند و به شبهات وارد بر قرآن پاسخ گوید. دیگر ویژگی تفسیر اجتماعی آزادی و اختیار گسترده بخشیدن به عقل انسان است تا در سایه آن به تدبر و اندیشه بپردازد. [۶]
التفسیر والمفسرون، معرفت، ص ۴۵۲ - ۴۵۳، مشهد، الجامعة الرضویة، ۱۴۱۸ ق.
۵.۳ - بیان سنن و نظام های اجتماعی نهفته در قرآناز طرفی، بیان سنن و نظام های اجتماعی نهفته در قرآن، درمان مشکلات و عقب ماندگی های امت اسلامی ، تدبر در آیات قرآنی برای یافتن پاسخ پرسش های اجتماعی واستخراج مسائل مختلف اقتصادی و سیاسی علمی و فرهنگی [۷]
قرآن و تفسیر عصری، محمد علی ایازی، ج۱، ص۱۰۵.، تهران، فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۶ ش.
و مسائل مربوط به سنن اجتماعی و نظم و آبادانی [۸]
التفسیر والمفسرون ، معرفت، ج۲، ص۴۵۱.، مشهد، الجامعة الرضویة، ۱۴۱۸ ق.
و تمدن و صنعت و کوشش در وفاق دادن بین اسلام و معیارهای جدید زندگی [۹]
قرآن و تفسیر عصری، محمد علی ایازی، ج۱، ص۱۰۳.، تهران، فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۶ ش.
و نظریات ثابت علمی و اثبات همگامی قرآن با تطورات زمانه و نقد شبهه های وارد شده بر قرآن با بیان روشن [۱۰]
التفسیر والمفسرون، معرفت، ج۲، ص۴۵۲.، مشهد، الجامعة الرضویة، ۱۴۱۸ ق.
را می‌توان از اهداف تفسیر اجتماعی معرفی کرد. ۵.۴ - رابطه تنگاتنگ با تفسیر ادبیالبته تفسیر اجتماعی رابطه تنگاتنگی با تفسیر ادبی معاصر دارد، به همین جهت رشیدرضا به پیروی از محمد عبده «علم به احوال بشر» را از امور لازم جهت تفسیر دانسته و امین خولی بهره گیری از دانش جامعه شناسی را از مؤلفه های تفسیر ادبی مورد نظر خود معرفی کرده است. [۱۲]
مناهج تجدید، امین الخولی، ج۱، ص۳۱۶ - ۳۱۷.، دارالمعرفة، ۱۹۶۱ م.
بر اثر بروز این گرایش تفسیری برای نخستین بار در تفسیر عبده و تکیه آن به شیوه تفسیر ادبی قرآن، بعضی محققان از این گرایش تفسیری با عنوان «شیوه ادبی ـ اجتماعی» در تفسیر یاد کرده است. [۱۳]
التفسیر والمفسرون، محمد حسین الذهبی، ج۲، ص۵۴۷ - ۵۴۸، قاهرة، دارالکتب الحدیثة، ۱۳۹۶ ق.
[۱۴]
التفسیر والمفسرون ، معرفت، ج۲، ص۴۸۱.، قم، التمهید، ۱۳۷۳ ش.
(تفسیر ادبی) ۶ - زمینه های پیدایش تفسیر اجتماعی۶.۱ - مشاهده نارسایی هاپیدایش این گرایش تفسیری پس از آن بود که برخی مصلحان، مباحث تفسیری مرسوم و سنتی را در پاسخگویی به نیازهای زمان ناکافی دیدند. پیشوای آنان سیدجمال اسدآبادی بود که نگرش های او الهام بخش مصلحان بیدارگر پس از او از جمله بزرگ ترین شاگردش، محمد عبده گردید [۱۵]
سید جمال جمال حوزه ها، جمعی از نویسندگان مجله حوزه، ج۱، ص۳۷، قم، دف‌تر تبلیغات، ۱۳۷۵ ش.
[۱۶]
سید جمال جمال حوزه ها، جمعی از نویسندگان مجله حوزه، ج۱، ص۸۸، قم، دف‌تر تبلیغات، ۱۳۷۵ ش.
[۱۷]
تفسیر و تفاسیر جدید، بهاء الدین خرمشاهی، ج۱، ص۲۱ – ۲۲، تهران، کیهان، ۱۳۶۴ ش.
[۱۸]
تفسیر و تفاسیر جدید، بهاء الدین خرمشاهی، ج۱، ص۷۷ - ۹۰.، تهران، کیهان، ۱۳۶۴ ش.
عبده، متأثر از آرای سید جمال به نقد روش مفسران پیشین پرداخت. او همچنین قرآن را یکپارچه می‌دانست و بررسی اسباب نزول را از کارهای شگفت آور می‌یافت که به پراکنده بینی آیات قرآن می‌انجامد. [۱۹]
مذاهب التفسیر الاسلامی، اجنتس جولد تسیهر، ج۱، ص۳۷۲.، کوشش عبدالحلیم النجار، القاهرة، مکتبة الخانجی، ۱۳۷۴ ق.
بنابر عقیده رشید رضا، شاگرد محمد عبده اکثر آنچه در کتب تفسیر آمده نظیر مباحث اعراب و قواعد و مجادلات کلامی و استخراجات و استنباطات اصولیان و فقهای مقلدمآب و نیز تأویلات متصوفه و تعصب های صاحبان مذاهب مختلف و روایات آمیخته با خرافات اسرائیلی ، خواننده را از آنچه هدف نزول قرآن است باز می‌دارد به عقیده او همچنین علت عمده انحطاط مسلمانان، شیوه تفسیر دین از سوی مذاهب چهارگانه و خلاصه شدن رغبت آن ها به زندگی اخروی است که افزون بر نارسایی، فق‌ها چیزهایی به آن ها افزوده‌اند که با اسلام صحیح ربطی ندارند و باعث ایجاد شکاف در پیکر آن شده اند [۲۱]
مذاهب التفسیر الاسلامی، اجنتس جولد تسیهر، ج۱، ص۳۵۲ - ۳۵۴.، کوشش عبدالحلیم النجار، القاهرة، مکتبة الخانجی، ۱۳۷۴ ق.
همان گونه که از دید برخی دیگر از مفسران این سبک، به هر میزان که مباحث قرائت ، لغت ، اعراب و مباحث کلامی و فلسفی درباره آیات گسترش یافته، اذهان مسلمانان را از هدایت وسیع و عمومی قرآن محدود‌تر ساخته است. چنین بود که مفسران بزرگ، عمده همّ خود را صرف یکی از جهات همچون تاریخ و سبب نزول آیات و مکی و مدنی بودن آیات و سور و اختلاف قرائات و مفسران کرده، باب تعلیمات را بر روی مردم نگشودند. [۲۲]
آداب الصلوه، امام خمینی (قدس سره) (م ۱۳۶۸ ش)، ج۱، ص۲۱۱ - ۲۱۵.، نشر آثارالامام (قدس سره)، ۱۳۷۸ ش.
۶.۲ - اندیشه حرکت در پرتو هدایت قرآنیمشاهده نارسایی های پیشگفته، آن مصلحان را در اندیشه جبران آن عقب ماندگی ها از طریق بازگشت به قرآن [۲۳]
سیر تطور تفاسیر شیعه، محمد علی ایازی، ج۱، ص۱۳۱.، تهران، وزارت ارشاد، ۱۳۷۹ ش.
و در پی آن، سنت صحیح [۲۴]
مذاهب التفسیر الاسلامی، اجنتس جولد تسیهر، ج۱، ص۳۵۴.، کوشش عبدالحلیم النجار، القاهرة، مکتبة الخانجی، ۱۳۷۴ ق.
و نیز دریافت دستورالعمل های لازم در این زمینه از قرآن برای درمان امور عملی و نه نظری محض انداخت. [۲۵]
الطباطبایی و منهجه فی تفسیر المیزان، علی الاوسی، ج۱، ص۱۱۱.، تهران، سازمان تبلیغات، ۱۴۰۵ ق.
تحولات دو قرن دوازدهم و سیزدهم هجری و نهضت اصلاحی بازگشت به قرآن [۲۶]
قرآن و تفسیر عصری، محمد علی ایازی، ج۱، ص۱۰۳.، تهران، فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۶ ش.
موجب بروز نگاهی نو به اسلام به عنوان دینی زنده و برخوردار از تاریخی فعال گردید که نباید آن را به جهت برخی اندیشه های گذشتگان جامد و بی تحرک نگاه داشت. [۲۷]
مذاهب التفسیر الاسلامی، اجنتس جولد تسیهر، ج۱، ص۳۵۴ ـ ۳۵۵.، کوشش عبدالحلیم النجار، القاهرة، مکتبة الخانجی، ۱۳۷۴ ق.
از مسائل اصلی مهمی که بخشی از کوشش های مفسران را به خود معطوف داشت مسئله نظام حکومتی به ویژه پس از ورود ایدئولوژی های مختلف بیگانه و ناشناخته به جهان اسلام بود [۲۸]
الفکر الدینی فی مواجهة العصر، عفت الشرقاوی، ج۱، ص۱۱۱ - ۱۳۱، مکتبة الشباب، ۱۹۷۶ م.
[۲۹]
الطباطبایی و منهجه فی تفسیر المیزان، علی الاوسی، ج۱، ص۱۱۲.، تهران، سازمان تبلیغات، ۱۴۰۵ ق.
که پس از آن محققان مسلمان با اهتمام و سختکوشی به ارائه داده های قرآن در این باره پرداختند. [۳۰]
الطباطبایی و منهجه فی تفسیر المیزان، علی الاوسی، ج۱، ص۱۱۱.، تهران، سازمان تبلیغات، ۱۴۰۵ ق.
بیشترین عرصه های نمود این تفسیر ابتدا در مصر و سپس ایران بود. بن یانگذار این روش در مصر، سیدجمال الدین اسدآبادی (م. ۱۳۱۴ ق.) است و مقالات وی در نشریه قرآنی العروة الوثقی نخستین کوشش از نوع جدید است که در آن مفسری برای اولین بار برای تثبیت و ترویج اندیشه های سیاسی و اجتماعی به نص قرآنی استناد می‌کند. [۳۱]
الطباطبایی و منهجه فی تفسیر المیزان، علی الاوسی، ج۱، ص۱۱۳.، تهران، سازمان تبلیغات، ۱۴۰۵ ق.
سید جمال الدین اسدآبادی به سبب سفرهای فراوان به شرق و غرب [۳۲]
سید جمال الدین و همبستگی جهان اسلام، علی رئیس کرمی، ج۱، ص۱۴۷.، زاهدان، نهاد نمایندگی رهبری، ۱۳۸۲ ش.
و نیز گرفتاری های سیاسی نتوانست تفسیری مدون بنگارد [۳۳]
سید جمال جمال حوزه ها، جمعی از نویسندگان مجله حوزه، ج۱، ص۸۸.، قم، دف‌تر تبلیغات، ۱۳۷۵ ش.
اما برداشت های اجتماعی از قرآن کریم و داشتن دیدی از این نوع به آیات قرآن در بسیاری از سخنان [۳۴]
شرح حال و آثار سید جمال الدین، لطف الله اسدآبادی، ج۱، ص۲۷ - ۳۰.، تهران، سحر، ۱۳۵۶ ش.
استشهادها [۳۵]
سید جمال جمال حوزه ها، جمعی از نویسندگان مجله حوزه، ج۱، ص۱۶۶.، قم، دف‌تر تبلیغات، ۱۳۷۵ ش.
نوشته ها، و نامه های وی [۳۶]
سید جمال الدین و همبستگی جهان اسلام، علی رئیس کرمی، ج۱، ص۷۷ - ۷۸.، زاهدان، نهاد نمایندگی رهبری، ۱۳۸۲ ش.
به خوبی دیده می‌شود. وی الهامبخش مصلحان بیدارگر پس از خود از جمله بزرگ ترین شاگردش، محمد عبده [۳۷]
سید جمال جمال حوزه ها، جمعی از نویسندگان مجله حوزه، ج۱، ص۳۷، قم، دف‌تر تبلیغات، ۱۳۷۵ ش.
[۳۸]
سید جمال جمال حوزه ها، جمعی از نویسندگان مجله حوزه، ج۱، ص۸۸.، قم، دف‌تر تبلیغات، ۱۳۷۵ ش.
شد که پایه گذار تفسیر اجتماعی مدون گشت. [۳۹]
سید جمال جمال حوزه ها، جمعی از نویسندگان مجله حوزه، ج۱، ص۸۸.، قم، دف‌تر تبلیغات، ۱۳۷۵ ش.
۷ - تدوین و گسترش سبک تفسیر اجتماعی۷.۱ - آغازگر مکتب نوپدید تفسیر اجتماعی قرآنمحمد عبده، شیخ الازهر و مفتی آغازگر مکتب نوپدید تفسیر اجتماعی قرآن شمرده می‌شود. [۴۰]
سید جمال جمال حوزه ها، جمعی از نویسندگان مجله حوزه، ج۱، ص۵۸۰.، قم، دف‌تر تبلیغات، ۱۳۷۵ ش.
او در تفسیر خود بین اسلام و نظریات جدید وفق داد. [۴۱]
سید جمال جمال حوزه ها، جمعی از نویسندگان مجله حوزه، ج۱، ص۹۴.، قم، دف‌تر تبلیغات، ۱۳۷۵ ش.
۷.۲ - دیدگاه رشیدرضا درباره تفسیر اجتماعیرشیدرضا در مقدمه تفسیر المنار بیان می‌کند که طرز تلقی سید جمال و عبده از آیات قرآنی مرتبط با اعاده مجد و عظمت به جامعه اسلامی و مقابله با استعمار و اصلاح اجتماعی مسلمانان وی را تحت تأثیر قرار داده و او آن را نوعی تفسیر از رخدادهای اجتماعی دیده که او در هیچ‌یک از شیوه های تفسیری پیشینیان نمی‌یافته است. ۷.۳ - مورد توجه قرار گرفتن مفسران قرآنشیوه تفسیری عبده افزون بر رشیدرضا مورد توجه دیگر مفسرانی قرار گرفت که پس از وی [۴۴]
سید جمال جمال حوزه ها، جمعی از نویسندگان مجله حوزه، ج۱، ص۵۸۱ - ۵۸۴.، قم، دف‌تر تبلیغات، ۱۳۷۵ ش.
به پیروی از او یا به شکل مستقل، این سبک را پی گرفتند. [۴۵]
سید جمال جمال حوزه ها، جمعی از نویسندگان مجله حوزه، ج۱، ص۸۸، قم، دف‌تر تبلیغات، ۱۳۷۵ ش.
[۴۶]
اصول التفسیر و مناهجه، فهد بن عبدالرحمن الرومی، ج۱، ص۱۰۵.، ریاض، مکتبة التوبة، ۱۴۱۳ ق.
۷.۴ - افراد شاخص صاحب سبک تفسیر اجتماعیاز نمونه های شاخص صاحبان این سبک تفسیری می‌توان به محمد جمال الدین القاسمی ، احمد مصطفی المراغی ، سید قطب ، علامه طباطبایی ، محمد جواد مغنیه ، محمد صادقی، سید محمد حسین فضل الله ، سید محمد شیرازی ، سعید حوی ، محمد علی صابونی ، سید محمد تقی مدرسی و ناصر مکارم شیرازی اشاره کرد که البته علامه طباطبایی در این باره بر دیگران تفوق دارد. [۴۷]
تفسیر و مفسران، معرفت، ج۲، ص۴۵۳ - ۴۵۴.، مشهد، الجامعة الرضویة، ۱۴۱۸ ق.
به این گروه باید محمد طاهر بن عاشور ، محمدتقی شریعتی و سیدمحمود طالقانی را نیز افزود. ۷.۵ - دیدگاه سید قطب درباره به درت رسیدن اسلامبه گفته سید قطب، اسلام زمانی زمام جامعه را به دست گرفت که فساد زمین را فرا گرفته بود و پس از آن، انسان در واقع متولد شد؛ همچنین به عقیده او دین باید قدرتمند باشد و از ساحت فردی به میان اجتماع آید. او تغییر را فقط از راه انقلاب بر ضدّ پیشوایان کفر و جایگزینی ائمه ایمان به جای آنان می‌داند. سید قطب معتقد بود فلسفه اسلامی و فکر اصیل و کلی اسلام را درباره اصول نظری باید در قرآن جست و جو کرد. [۴۹]
اندیشه های سیاسی سید قطب، سیروس سوزن گر، ج۱، ص۱۱۰ - ۱۱۱.، تهران، مرکز اسناد انقلاب، ۱۳۸۳ ش.
۷.۶ - تشابه تفسیر سید قطب با تفسیر پرتوی از قرآنتقریباً همزمان با نگارش تفسیر سیدقطب تفسیر پرتوی از قرآن در ایران نگاشته می‌شد که از جهات متعدد همانند تفسیر سید قطب است؛ از جمله هر دو به بُعد اجتماعی قرآن و بهره برداری از آیات قرآن با این نگرش پرداخته اند. شیوه تفسیری پرتوی از قرآن دارای نقش هشداردهی نسبت به خطر‌ها و آفات نهضت اسلامی ایران است. [۵۰]
قرآن اثری جاودان، محمد علی ایازی، ج۱، ص۵۳.، کتاب مبین، ۱۳۸۱ ش.
۷.۷ - ویژه گی های اختصاصی تفسیر المیزانالمیزان نخستین و تن‌ها تفسیر مبسوطی است که در خود فصل‌هایی مستقل و مفصل را ذیل عناوینی چون بحث اجتماعی و مرتبط با مباحث و روابط متقابل اجتماعی گشوده و از دین به عنوان طریقه ای اجتماعی سخن گفته و به مناسبت، به مباحثی همچون مدنی و اجتماعی بودن انسان و طبیعی بودن نیاز او به زندگی اجتماعی و نظام اجتماعی طریقه تحول و تکامل در اجتماع اسلامی و روابط اجتماعی در اسلام سخن گفته است. او همچنین در این تفسیر به مناسبت، از دموکراسی و تفاوت آن با طریقه اسلامی بحث می‌کند. در این تفسیر مباحث و گفتارهایی پرشمار را مرتبط با تاریخ و اندیشه سیاسی و رویدادهای تاریخ معاصر، نظیر جنگ جهانی و ظهور سوسیالیسم ضمن حفظ تناسب آن ها با آیات قرآنی و به شکل مستند و نیز بدون گرایش به آکندن تفسیر از آن مباحث می‌توان یافت. ۷.۸ - المیزان از نخستین تفاسیر با رویکرد معارف اجتماعی قرآندر حوزه تفسیر شیعی تفسیر المیزان را باید از نخستین تفاسیر جامعی معرفی کرد که رویکرد گسترده ای به معارف اجتماعی قرآن داشته و به میزان زیادی ناظر به تفسیر المنار بوده است. علامه در المیزان اهتمام زیادی به اصلاح کژی های تفسیر المنار از جمله علم زدگی و ارائه تحلیل های مادی و علمی از امور غیبی به ویژه مسئله معجزه داشته است. جدا از منابع تفسیری، این نحوه برداشت را در سخنان مصلحان و نویسندگانی همانند امام خمینی (رحمه الله) می توان دید. وی در تبیین مبانی حکومت اسلامی به برخی از آیات قرآنی استناد کرده است. او قرآن را کتابی می‌خواند حرکت آفرین سد راه بیگانگان و کتاب انسان سازی در تمامی مراحلی است که انسان با آن روبه روست عملی ساختن مقاصد قرآن و سنت را نیز هدف حکومت اسلامی و توجه به احکام سیاسی قرآن را از عوامل بسیار مهم رفع مهجوریت قرآن می‌شمارد. [۷۰]
وصیت نامه الهی سیاسی امام خمینی (قدس سره)، امام خمینی (قدس سره)، ج۱، ص۵ - ۱۰.، دف‌تر نمایندگی رهبری.
۸ - عوامل مهم زمینه ساز شکل گیری تفسیر اجتماعیاز عوامل مهم زمینه ساز شکل گیری تفسیر اجتماعی، توجه به واقعیات سیاسی جهان اسلام، ضعف حکومت های اسلامی، تفرقه امت اسلامی و نفوذ و سیطره استعمار غرب بر کشورهای اسلامی بود. ۸.۱ - استشهاد به آیات قرآن برای مقابله با استعمار غربیمقالات سید جمال را می‌توان نخستین تلاش ها برای استشهاد به آیات قرآن برای توجیه رویارویی و مبارزه مسلمانان بر ضدّ استعمار غربی ارزیابی کرد. [۷۱]
اتجاهات التجدید، محمد ابراهیم شریف، ج۱، ص۳۴۳ ـ ۳۴۴، القاهرة، دارالتراث، ۱۴۰۲ ق.
[۷۲]
الطباطبایی و منهجه فی تفسیر المیزان، علی الاوسی، ج۱، ص۱۱۳.، تهران، سازمان تبلیغات، ۱۴۰۵ ق.
این حرکت را دیگر مفسران این مکتب نیز پی گرفتند و به صورت یکی از مشخصه های اصلی تفاسیر اجتماعی درآمد. ۸.۲ - واجب بودن جهاد برای حفظ اسلامرشیدرضا «دارالاسلام» را از مهم ترین مسائل اسلامی در دوره خود به شمار آورده، جهاد با جان و مال و علم و عمل برای اعاده آن را بر جهان اسلام واجب می‌داند. او معتقد است ناتوانی کنونی مسلمانان برای قطع سلطه دولت های استعمارگر بر کشورهای اسلامی، وجوب کسب آمادگی و فراهم کردن قوا و امکانات برای مبارزه با آن ها را ساقط نمی‌کند. ۸.۳ - عدم انحصار جهاد در جهاد دفاعیسید قطب انحصار جهاد در جهاد دفاعی را ناروا شمرده و با تأکید بر جهاد برای آزاد ساختن همه ملت ها از بندگی غیر خدا، هدف از آن را رفع موانع میان عقل مردم و عقیده صحیح دانسته است و نه اکراه و اجبار مردم به پذیرش عقیده ای خاص. ۸.۴ - توجه به اقتضائات زمانی و مکانیاقتضائات زمانی و مکانی مؤلف التفسیر الکاشف را نیز بر آن داشته که به مسئله اسرائیل توجه بیشتری داشته باشد. مغنیه در جای جای تفسیر خود به مناسبت، به طرح مسائل سیاسی و جنایات و توطئه های اسرائیل در تحریف اسلام و قرآن پرداخته، از کشتار کودکان و افراد ناتوان به دست صهیونیست ها در جنگ ۱۹۶۷ میلادی سخن می‌گوید و ضمن افشای اهداف اسرائیل و حامیان آن، عملیات شهادت طلبانه برای دفاع از وطن را از زندگی ذلّت بار بر‌تر می‌شمارد. [۷۶]
تفسیر کاشف، مغنیة، ج۱، ص۳۱.، ترجمه: دانش، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۳ ش.
۸.۵ - لزوم پرداختن به مسائل اقتصادیاصلاح اجتماعی در جامعه اسلامی به ویژه پس از باز شدن راه اندیشه های غربی مستلزم پرداختن به مسائل اقتصادی نیز بود. تفسیر المنار در زمینه تبیین مبانی این امر مهم و نیز بیان دیدگاه های اقتصادی قرآن کریم در برابر مسائل عصر نقشی مهم داشت [۷۷]
الطباطبایی و منهجه فی تفسیر المیزان، علی الاوسی، ج۱، ص۱۱۳.، تهران، سازمان تبلیغات، ۱۴۰۵ ق.
به عنوان مثال رشید رضا اضافه واژه «اموال» به ضمیر جمع مخاطب «کم» در آیه شریفه: «یـاَیُّ‌ها الَّذینَ ءامَنوا لاتَأکُلوا اَمولَکُم بَینَکُم بِالبـطِـلِ» را نشانه وجود مسئولیت مشترک آحاد امت نسبت به هم دانسته، می گوید: اسلام مال هریک از مسلمانان را مال همه امت شمرده، ضمن احترام به مالکیت فردی و حفظ حقوق آن، حقوقی معین را برای مصالح عمومی و بیچارگان بر توانگران امت واجب فرموده است [۷۹]
تفسیر المنار، رشید رضا (م ۱۳۵۴ ق)، ج۵، ص۳۹.، قاهرة، دارالمنار، ۱۳۷۳ ق.
وی اقتصاد و ثروت را مایه قوام زندگی اجتماعی به شمار آورده، ترغیب مردم به زهد را به این دلیل که موجب سستی، کسالت و ضعف مسلمانان می‌شود، مذمت می‌کند. [۸۰]
تفسیر المنار، رشید رضا (م ۱۳۵۴ ق)، ج۴، ص۳۸۳.، قاهرة، دارالمنار، ۱۳۷۳ ق.
او همچنین بر اساس آیات قرآن اصولی را برای اصلاح امور اقتصادی پیشنهاد می‌کند. [۸۱]
تفسیر المنار، رشید رضا (م ۱۳۵۴ ق)، ج۱۱، ص۳۰ - ۳۱.، قاهرة، دارالمنار، ۱۳۷۳ ق.
۸.۶ - موضع اسلام درباره ملکیت خصوصیعلامه طباطبایی (رحمه الله) ذیل آیه ۳۲ نساء به رد نظریه الغای مالکیت خصوصی در سوسیالیسم و نیز افراط در مالکیت خصوصی در نظام سرمایه داری غرب پرداخته و موضع صحیح اسلام را در برابر این دو نظریه تبیین کرده است. ۸.۷ - توجه آیت الله طالقانی در تفسیر به مسائل اقتصادیطالقنی نیز به مسائل اقتصادی توجه کرده و از جمله ذیل آیه شریفه: «اَلَّذینَ یَأکُلونَ الرِّبوا لایَقومونَ اِلاّ کَما یَقومُ الَّذی یَتَخَبَّطُهُ الشَّیطـنُ مِنَ المَسِّ» با بیان چگونگی رشد رذایل اخلاقی در درون ربا خوار می‌نویسد: جامعه ای با این گونه بنای اقتصادی که شمار اندکی رباخوار دارای رشد کاذب اند، و کارگران که دست و پای اجتماع‌اند رو به لاغری و ناتوانی روز افزون گذارده اند، جامعه ای مُخَبَّط و شیطان زده است. [۸۵]
پرتوی از قرآن، طالقانی، ج۲، ص۲۵۱ - ۲۵۳.، تهران، شرکت سهامی انتشار، ۱۳۵۰ ش.
مسئله مالکیت شخصی، کسب های حلال و حرام، ربا ، زکات ، انفاق و... از جمله مسائل مهم اقتصادی است که تفاسیر اجتماعی بدان پرداخته اند. [۸۶]
اتجاهات التجدید، محمد ابراهیم شریف، ج۱، ص۴۰۱ - ۴۲۴.، القاهرة، دارالتراث، ۱۴۰۲ ق.
۸.۸ - توجه تفاسیر اجتماعی به مسائل فرهنگیمسائل فرهنگی از جمله دعوت به تفکّر، تعقّل و علم، آزادی و حقوق زن نیز همواره مورد توجه تفاسیر اجتماعی بوده است، چنان که صاحب تفسیر المنار می‌گوید: بیش‌تر کاربردهای مشتقات ریشه «عقل» در قرآن در مواردی است که سخن از آیات خداوند و نظام خلقت در میان است و این بدان معناست که به هر میزان عقل انسان در مسیر علم به پیش رود، ایمان به توحید در او کامل‌تر می‌شود. [۸۷]
تفسیر المنار، رشید رضا (م ۱۳۵۴ ق)، ج۲، ص۶۳.، قاهرة، دارالمنار، ۱۳۷۳ ق.
۸.۹ - واجب بودن توجه به علوم طبیعیجوهری در تفسیر خود پا از این فرا‌تر گذاشته و با مقایسه فعل امر در آیات: «قُلِ انظُروا ماذا فِی السَّمـوتِ والاَرضِ» و «فاستَقِم کَما اُمِرتَ» معتقد شده است که پرداختن به علوم طبیعی همانند علوم انسانی واجب است و بن ابراین غفلت از آن موجب ذلت و آشفتگی در دنیا و عذاب در آخرت می‌شود. [۹۰]
الجواهر، طنطاوی بن جوهری (م ۱۳۵۸ ق)، ج۱، ص۱۰ - ۱۱.، به کوشش محمد عبدالسلام، دارالکتب العلمیة، بیروت، ۱۴۲۵ ق.
۸.۱۰ - آزادی وجنبه های مختلف آن در تفاسیر اجتماعیدرباره آزادی و جنبه های مختلف آن نیز مفسران اجتماعی مباحثی را مطرح کرده اند؛ بعضی از آن ها در تفسیر آیه «لا اِکراهَ فِی الدِّینِ قَد تَبَیَّنَ الرُّشدُ مِنَ الغَیِّ» به بیان دیدگاه قرآن درباره آزادی عقیده پرداخته اند. مغنیه در ذیل آیه «واِذ قالَ رَبُّکَ لِلمَلـئِکَةِ اِنّی جاعِلٌ فِی الاَرضِ خَلیفَةً...» از این‌که خداوند به ملائکه اجازه اعتراض داده است، آزادی بیان را نتیجه می‌گیرد [۹۵]
التفسیر الکاشف، المغنیة، ج۱، ص۸۱.، بیروت، دارالعلم للملایین، ۱۹۸۱ م.
۸.۱۱ - متفاوت بودن آزادی در اسلام و غربعلامه طباطبایی (رحمه الله) نیز به بیان تفاوت معنای آزادی در اسلام و در تمدن غربی پرداخته و ضمن پذیرفتن آزادی در اظهار عقیده در مقام بحث علمی، برخی انحرافات در معنای آزادی عقیده در اسلام را رد کرده و محدوده آزادی در اسلام را مشخص می‌کند. ۹ - آثار تفسیر اجتماعیتفسیر اجتماعی سبب اظهار عظمت قرآن و کشف مقاصد دقیق و اهداف آن، نیز آشنا سازی انسان با حیات و سیاست و اجتماع [۹۸]
التفسیر والمفسرون، معرفت، ج۱، ص۴۴۱.، مشهد، الجامعة الرضویة، ۱۴۱۸ ق.
از مبدأ قرآنی گردید. این تفسیر توان تطبیق بین ظواهر قرآن و نظریات علمی جدید و نیز معرفی قرآن به عنوان کتابی جاوید را فراهم آورد که توان همگامی با تمامی مراحل زمان را دارد. [۹۹]
التفسیر والمفسرون، معرفت، ج۲، ص۴۴۱.، مشهد، الجامعة الرضویة، ۱۴۱۸ ق.
تفسیر علمی نیز از مقوله تفسیر اجتماعی جدا نیست. [۱۰۰]
سید جمال جمال حوزه ها، جمعی از نویسندگان مجله حوزه، ج۱، ص۸۹.، قم، دف‌تر تبلیغات، ۱۳۷۵ ش.
کوشش های سید جمال و مفسران دیگر این سبک که همه بر پایه بازگشت به قرآن و تفسیر و برداشت اجتماعی از آن بود منشأ بیداری در سرزمین های مختلف گردید. نهضت اصلاحی بازگشت به قرآن در دو قرن اخیر [۱۰۱]
قرآن و تفسیر عصری، محمد علی ایازی، ج۱، ص۱۰۳.، تهران، فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۶ ش.
مقدمه ای برای نهضت های بیداری و آگاهی از تمدن اسلامی و مبارزه با استعمار غرب بود. [۱۰۲]
قرآن اثری جاودان، محمد علی ایازی، ج۱، ص۵۳.، کتاب مبین، ۱۳۸۱ ش.
۹.۱ - رویارویی با مغلطه هاجنبش بازگشت به قرآن و استخراج دستورالعمل های زندگی از آن و دوری از افراط پیشین، خطر فرو افتادن در تفریطی دیگر را نیز با خود داشت که عبارت از نگرش اجتماعی صرف و تک بعدی به قرآن و غفلت از ابعاد معنوی آن بود، چنان که سید جمال که خود منادی این شیوه تفسیر بود در عین حال از آنچه او آن را فریبکاری برخی مصلحان می‌یافت برحذر می‌داشت. [۱۰۳]
سیری در اندیشه سیاسی عرب، حمید عنایت، ج۱، ص۸۶ - ۸۷.، تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۶ ش.
سید جمال بعد از آشنایی با سید احمدخان هندی دریافت که او سعی دارد مسائل ماورای طبیعی و غیب و معقول و معجزات صریح در قرآن را به نام و بهانه علم توجیه طبیعی کند و عادی جلوه دهد از این رو در مقاله ای، انتقاداتی شدید درباره اندیشه های سید احمد خان مطرح کرد [۱۰۵]
سید جمال جمال حوزه ها، جمعی از نویسندگان مجله حوزه، ج۱، ص۸۸.، قم، دف‌تر تبلیغات، ۱۳۷۵ ش.
و با همه اشتهاری که خود او در نواندیشی داشت خطر مغلطه و انحراف نهفته در آن را به خوبی تشخیص داد و در برابر آن ایستاد. منابع ۱) آداب الصلوه، امام خمینی (قدس سره) (م ۱۳۶۸ ش)، نشر آثارالامام (قدس سره)، ۱۳۷۸ ش؛ ۲) اتجاهات التجدید، محمد ابراهیم شریف، القاهرة، دارالتراث، ۱۴۰۲ ق؛ ۳) اصول التفسیر و مناهجه، فهد بن عبدالرحمن الرومی، ریاض، مکتبة التوبة، ۱۴۱۳ ق؛ ۴) اندیشه های سیاسی سید قطب، سیروس سوزن گر، تهران، مرکز اسناد انقلاب، ۱۳۸۳ ش؛ ۵) پرتوی از قرآن، طالقانی، تهران، شرکت سهامی انتشار، ۱۳۵۰ ش؛ ۶) التفسیر الکاشف، المغنیة، بیروت، دارالعلم للملایین، ۱۹۸۱ م؛ ۷) تفسیر کاشف، مغنیة، ترجمه: دانش، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۳ ش؛ ۸) تفسیر المنار، رشید رضا (م ۱۳۵۴ ق)، قاهرة، دارالمنار، ۱۳۷۳ ق؛ ۹) تفسیر و تفاسیر جدید، بهاء الدین خرمشاهی، تهران، کیهان، ۱۳۶۴ ش؛ ۱۰) تفسیر و مفسران، معرفت، قم، التمهید، ۱۳۷۳ ش؛ ۱۱) التفسیر والمفسرون، محمد حسین الذهبی، قاهرة، دارالکتب الحدیثة، ۱۳۹۶ ق؛ ۱۲) التفسیر والمفسرون، معرفت، مشهد، الجامعة الرضویة، ۱۴۱۸ ق؛ ۱۳) الجواهر، طنطاوی بن جوهری (م ۱۳۵۸ ق)، به کوشش محمد عبدالسلام، دارالکتب العلمیة، بیروت، ۱۴۲۵ ق؛ ۱۴) دانشنامه سیاسی، داریوش آشوری، مروارید، ۱۳۷۳ ش؛ ۱۵) روش‌ها و گرایش های تفسیری، حسین علوی مهر، تهران، اسوه، ۱۳۸۱ ش؛ ۱۶) روش‌ها و گرایش های تفسیری قرآن، محمد علی رضایی، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، ۱۳۸۲ ش؛ ۱۷) روشهای تفسیر قرآن، سید رضا مؤدب، قم، اشراق، ۱۳۸۰ ش؛ ۱۸) سید جمال جمال حوزه ها، جمعی از نویسندگان مجله حوزه، قم، دف‌تر تبلیغات، ۱۳۷۵ ش؛ ۱۹) سید جمال الدین و همبستگی جهان اسلام، علی رئیس کرمی، زاهدان، نهاد نمایندگی رهبری، ۱۳۸۲ ش؛ ۲۰) سیر تطور تفاسیر شیعه، محمد علی ایازی، تهران، وزارت ارشاد، ۱۳۷۹ ش؛ ۲۱) سیری در اندیشه سیاسی عرب، حمید عنایت، تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۶ ش؛ ۲۲) شرح حال و آثار سید جمال الدین، لطف الله اسدآبادی، تهران، سحر، ۱۳۵۶ ش؛ ۲۳) صحیفه نور، امام خمینی (قدس سره)، وزارت فرهنگ و ارشاد، ۱۳۶۱ ش؛ ۲۴) الطباطبایی و منهجه فی تفسیر المیزان، علی الاوسی، تهران، سازمان تبلیغات، ۱۴۰۵ ق؛ ۲۵) الفکر الدینی فی مواجهة العصر، عفت الشرقاوی، مکتبة الشباب، ۱۹۷۶ م؛ ۲۶) فی ظلال القرآن، سید قطب (م ۱۳۸۶ ق)، القاهرة، دارالشروق، ۱۴۰۰ ق؛ ۲۷) قرآن اثری جاودان، محمد علی ایازی، کتاب مبین، ۱۳۸۱ ش؛ ۲۸) قرآن در اسلام، طباطبایی، (م ۱۴۰۲ ق)، به کوشش خسرو شاهی، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۶ ش؛ ۲۹) قرآن و تفسیر عصری، محمد علی ایازی، تهران، فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۶ ش؛ ۳۰) مذاهب التفسیر الاسلامی، اجنتس جولد تسیهر، کوشش عبدالحلیم النجار، القاهرة، مکتبة الخانجی، ۱۳۷۴ ق؛ ۳۱) مناهج تجدید، امین الخولی، دارالمعرفة، ۱۹۶۱ م؛ ۳۲) المیزان، الطباطبایی (م ۱۴۰۲ ق)، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ ق؛ ۳۳) نهضتهای اسلامی در صد ساله اخیر، مرتضی مطهری، تهران، صدرا؛ ۳۴) وصیت نامه الهی سیاسی امام خمینی (قدس سره)، امام خمینی (قدس سره)، دف‌تر نمایندگی رهبری؛ ۳۵) ولایت فقیه، امام خمینی (قدس سره) (م ۱۳۶۸ ش)، قم، آزادی؛ ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعدائرة المعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله «تفسیر مسائل اجتماعی »، شماره ۴۴. |